واج و هجا
واج : آواها و صداهای زبان فارسی
صامت = 23 تا: ء، ب، پ، ت ...
انواع واج:
الف)
کوتاه: -َ ، -ِ ، -ُ
مصوت = 6 تا ←
مصوت بلند: ا، ی، و
حروف الفبا شکل مکتوب این آواها می باشد = 32 ( ت ط = 1 واج , س ص ث = 1واج , ز ذ ظ = 1واج , ع ء = 1واج , ح ه = 1واج)
٭ چند نکته درباره ی صامت و مصوت:
1- در زبان فارسی همه ی هجاها با صامت شروع می شوند و در این زبان هیچ هجایی نیست که با مصوت آغاز شود. پس واج اول هر هجا صامت است: سلام , آب , و...
در کلماتی نظیر «اصول» و «ایران» که با «ا» آغاز می شوند، حرف «الف» نماینده ی همزه ی آغازی است زیرا کلماتـی که با همـزه آغاز می گردند (چه فارسی باشند و چه عربی و غیر عربی) با «الفِ» تنها نوشتـه می شوند. بنابراین واج اول این کلمات «ء» و واج دوم آن ها نیز یکی از مصوت های کوتاه یا بلند خواهد بود:
اصول ← ء/ -ُ/ ص/ و/ ل ابر ← ء/ -َ/ ب/ ر اسم ← ء/ -ِ/ س/ م
ایران ← ء/ ی/ ر/ ا/ ن او ← ء/ و آب ← ء/ ا / ب
2- هر مصوت- چه کوتاه و چه بلند- همیشه دومین واج هجا است. بنابراین هیچ یک از هجاهای فارسی با دو
صامت آغاز نمی شوند. به عبارت دیگر، ابتدا به ساکن در زبان فارسی نیست: کِتابخانه، اُلگوبرداری، ایمان.
3- «ا»، «و» و «ی» با تلفـظ های متفـاوت، گاه صامت و گاه نیز مصوت به شمار می آیند. برای تشخیـص آن ها
کافی است که به جایگاهشان دقت کنیم. بر این اساس«ا»، «و» و «ی» اگر واج دوم هجا باشند، مصوت هستند
که در این صورت تلفظ آن ها به شکل «ā»، «ū» و «i» خواهد بود:
پیروزمندانه ← پی/ روز/ مَن/ دا/ ن ِ
سیراب ← سی / راب
اما چنان چه واج اول، سوم یا چهارم هجا باشند، صامت خواهند بود:
درُو ← دِ/ رُو یادواره ← یاد/ وا/ ر ِ استقامت ← اِس/ تِ/ قا/ مَت ریحان ← ر ِی/ حان
4- هر هجا فقط دارای یک مصوت است، بنابراین در هر کلمه به تعداد مصوت، هجا خواهیم داشت:
پیروزمندانه ← پی/ روز/ مَن/ دا/ ن ِ
5- در کلمات فارسی هیچ گاه دو مصوت- چه کوتاه و چه بلند- بلافاصله در کنار یکدیگر قرار نمی گیرند بلکه حتماً در
میان آن ها یک صامت می آید که به آن صامت یا واج میانجی گفته می شود. واج های میانجی عبارتند از:
ی ← خدای ِ من، آشنایان، جویا، گنجایش، جایمان، گوینده، می گویم، می گوییم
همزه (ا) ← خانه ای، نامه ات
ج ← سبزیجات، ترشیجات
ک ← نیاکان، پلکان
گ ← ستارگان، هفتگی
و ← آهوان، بانوان
البته گاه واج های میانجی در نوشتار ظاهر نمی شوند که در این صورت از طریق تلفظ و بهره گیری از الفبای
فونتیک می توان به وجود آن ها پی برد. این واج ها عبارتند از:
ی (در برخی موارد) ← سپاهیان( س/ پا /هی /یان )،سیاست , فرهنگیان، خیابان , دانشگاهیان، ایرانیان، بازاریان و ... .
و (در همه ی موارد) ← آهوان( آ / هُ / وان) بانوان، زانوان، گیسوان و ... . البته در این گونه کلمات، مصوت بلند
«و» در تلفظ امروزی به مصوت کوتاه «-ُ» تبدیل می شود
۶- در هجاهای فارسی، پس از مصوت بیش از دو صامت در کنار هم نمی آیند. بنابراین طولانی ترین الگوی هجایی
در زبان فارسی بدین گونه است: صامت + مصوت (کوتاه یا بلند) + صامت + صامت ← باخت، دَرد
٭ چند نکته درباره ی شمارش واج:
1- همه ی حرکت ها اعم از فتحه، کسره و ضمه یک واج به حساب می آیند: رفتنی ← ر/ -َ/ ف/ ت/ -َ/ ن/ ی
2- حروف مشدد، دو واج
محسوب می شوند که یک واج در پایان یک هجا و واج دیگر در آغاز هجای بعدی قرار می
گیرد:
همّت ← ه/ -ِ/ م/ م/ -َ/ت محمد ← م حم مد ← م/ح/ م /م /د
3- حروفی که در نوشتار ظاهر می گردند اما خوانده نمی شوند، واج به شمار نمی آیند. نظیر:
«و» معدوله در کلماتی چون خواب، خوشحال، خود و ... که امروزه تلفظ نمی شود:
خواب ← خ/ ا/ ب خوشحال ← خ/ -ُ/ ش/ ح/ ا/ ل خود ← خ/ -ُ/ د
«ه» غیر ملفوظ پایانی در کلماتی نظیر ستاره، نویسنده،نَه و ...:
ستاره ← س/ -ِ/ ت/ ا/ ر/ -ِ نویسنده ← ن/ -ِ/ و/ ی/ س/ -َ/ ن/ د/ -ِ نَه ← ن/ -َ
باید دقت داشت که «ه» در واژه هایی چون نُه، مَه، مِه، تشبیه، کوه، دانشگاه و ... تلفظ می شود و صامت
است: نُه ← ن/ -ُ/ ه مِه ← م/ -ِ/ ه تشبیه ← ت/ -َ/ ش/ ب/ ی/ ه
4- «آ» از صامت «ء» و مصوت «ا» تشکیل شده است، بنابراین دو واج به شمار می آید:
آبادان ← ء/ ا/ ب/ ا/ د/ ا/ ن قرآن ← ق/ -ُ/ ر/ ء/ ا/ ن مآخذ ← م/ -َ/ ء/ ا/ خ/ -ِ/ ذ
ادبی و فرهنگی